Vojin Kalinić - Doprinos Nikodima Milaša kulturnom preporodu Srba u Dalmaciji (Istina, 2009)

U vremenskom vakuumu nastalom nakon najnovije teritorijalne podele karata na Balkanu, istorija starosedelačkih Srba u dijaspori predstavlja posebno atraktivno akademsko polje izučivanja kome se, čini se, u društvu naoko okrenutom ka budućnosti, ne pridaje dovoljna pažnja šire javnosti. Zbog toga manjka preko potrebnog znanja, a bez znanja, kao što znamo, nema ni budućnosti (filosofsko je pitanje da li ga ima i sa njim, ali ovog puta preskačemo filosofsku širinu).
Vojin Kalinić (Kutina, 1980.) se u svom literarnom prvencu prihvatio istraživačkog poduhvata osvetljivanja istorijskih činjenica vezanih za egzistenciju srpske populacije u Dalmaciji XIX i ranog XX veka kroz biografsku prizmu uticajnog episkopa dalmatinsko-istrijskog Nikodima Milaša (Šibenik, 1845. - Dubrovnik, 1915.). Primorska balkanska oblast koja se danas većinski nalazi u Hrvatskoj, a pomalo i u Crnoj Gori, bila je u tom razdoblju austrougarska provincija koju su pretežno naseljavali Hrvati, Italijani i Srbi. Potpuno izuzeta od modernizacijskih procesa, Dalmacija se kao ćesarska periferija gušila u zaostalosti, bivajući dodatno pritiskana političkim napetostima između tri naroda, dobrano oprljenih vatrom nacionalnog romantičarskog zanosa, iz čijih se učestalih iskri već tada mogla prepoznati ubilački krvava buktinja XX veka.
Zahvaljujući svojoj vanrednoj obrazovanosti po standardima svog (za ove prostore preovlađujuće nepismenih) vremena, Milaš u Kalinićevoj knjizi predstavlja vanredan primer borca za nacionalnu stvar u crkvenoj, kulturnoj i političkoj areni. Jedan od osnivača Srpskog lista i Srpske stranke, Milaš je u teološkim krugovima do današnjih dana jedna od neizostavnih referenci u oblasti Kanonskog prava. Kalinić procenjuje da njegov istorijski značaj kao velikog srpskog prosvetitelja i reformatora, najvećeg u Dalmaciji, daleko premašuje usku crkvenu oblast interesovanja po kojoj je svetski poznat, apostrofirajući njegovu borbu protiv permanentnih pokušaja unijaćenja srpske populacije u ovoj oblasti i, sledstveno tome, njenog identitetskog zbijanja redova na političkim i kulturnim osnovama, iz čega je, između ostalog, proizašlo i njegovo kapitalno delo Pravoslavna Dalmacija.
U megdanu sa žilavom i kompleksnom temom, Kalinić se u najvećoj meri pokazao kao autor dostojan svog zadatka. Knjiga je podeljena na shematski logične i zaokružene celine u kojima se čitaocu približavaju određeni segmenti Milaševog društvenog pregalaštva. Kao i svaka dobra istorijska knjiga, i Kalinićeva se brzo i lako čita, mada bi autor za neke svoje buduće knjige morao još da poradi na daljem uobličavanju spisateljskog stila. Katkad se Kaliniću omakne "grč ruke" koji rezultira povremenom krutošću oličene u taksativnim nabrajanjima i predugačkim citatima, što sve u svemu nije preveliki nedostatak za debitantska dela akademskog tipa. Za privlačenje pažnje šire publike, poželjno je u istorijski narativ uneti više anegdota i priča, što apsolutno odgovara trenutno preovlađujućim tendencijama na globalnom nivou u bavljenju ovom naukom.
Kaliniću se lako može zameriti i preterano apologetski odnos prema glavnoj ličnosti ove studije. Autor je vidno impresioniran Milaševom životnom ostavštinom i dostignućima te zaboravlja da u svoje delo unese preko potrebnu, sa naučne tačke gledišta neophodnu, nepristrasniju, kritičku notu kojom bi doprineo daljem produbljivanju i "težini" svoje knjige. Uprkos ovim manjkavostima, "Doprinos Nikodima Milaša..." za Kalinića predstavlja nesumnjivo solidan temelj za dalje izučavanje novije istorije dalmatinskih Srba, dok čitaocima nudi dobru početnu tačku za upoznavanje sa materijom.